A desaparición das paisaxes sonoras naturais: implicacións globais dos seus efectos nos seres humanos e noutras especies

A desaparición das paisaxes sonoras naturais: implicacións globais dos seus efectos nos seres humanos e noutras especies

[Traducido e publicado con permiso do autor]

(Conferencia presentada no World Affairs Council de San Francisco, 31 de Enero del 2001 -revisado o 16 de Agosto do 2006-)

Bernie Krause

Wild Sanctuary, Inc.
P. O. Box 536
Glen Ellen, CA 95442
www.wildsanctuary.com

Para os que estean pouco familiarizados co meu traballo, pasei máis da metade dos meus 67 anos gravando os sons de organismos vivos e de hábitats naturais. Persoalmente os considéro os sons máis fermosos do planeta. Estes son, ademais, a súa voz coral. Provisto de diferentes sistemas de gravación de son, un par de cascos, e micrófonos, busquei aqueles lugares singularmente tranquilos, preparei o meu equipo e senteime a esperar durante horas, silenciosa e pacientemente, a que esta sinfonía da natureza se manifestase ante min para poder capturar aqueles marabillosos momentos en cassette. Utilizo estas gravaciones para estudar de que modo os ruídos mecánicos que produce o ser humano e a degradación dos habitats afectan tanto á sinfonía interpretada polas voces dos animais como á experiencia que o ser humano ten da natureza en estado salvaxe. Ademais, este traballo abarca o continuo estudo da biofonía, un término que acuñei para describir como as especies de certos hábitats vocalizaban entre si dun modo especial. Para poder financiar este traballo, compoño paisaxes sonoras que se editan en CD, deseño grandes instalacións de esculturas sonoras interactivas para museos, acuarios e outros espazos públicos, e realizo avaliacións de paisaxes sonoras para axencias do goberno. Co paso do tempo, con todo, este labor volveuse moito máis complicado. En 1968, cando empecei a miña aventura, podía gravar durante, aproximadamente, 15 horas e captar, máis ou menos, unha hora de son útil; unha proporción aproximada de 15:1. Agora para obter eses sesenta minutos necesito case 2000 horas. ¿A que se debe este cambio? Existen varias razóns. A máis determinante é, obviamente, a perda inimaxinable de hábitats representativos. A segunda é o aumento do ruído mecánico producido polo ser humano; a antropofonía que tende a enmascarar as sutís texturas auditivas dos ecosistemas acústicos que aínda existen-. E a terceira -como unha consecuencia directa das dous anteriores- é o descenso da capacidade vocal de certas especies, tanto grandes como pequenas, que compoñen as paisaxes sonoras naturais.

Por mor dos meus estudos no ámbito da bioacústica percorrín todo o mundo de polo a polo. foi sempre unha aventura excitante, especialmente cando traballo naqueles lugares nos que investigan persoas tan importantes como Jane Goodall (chimpancés), Dian Fossey nos seus últimos anos en África (gorilas de montaña), Birute Galdikas en Borneo (orangutanes), e moitos outros biólogos e naturalistas que traballan nas rexións tropicais e templadas e nos océanos de todo o mundo. Durante o pouco tempo que exercín a miña profesión, presenciei cambios radicais na biofonía de prácticamente todo o planeta. Esta tarde, falarei, en términos xerais e dende a perspectiva da bioacústica, sobre aquilo que considero colaborou á perda dos nosos hábitats esquecidos e das valiosas voces ás que me refiro como biofonías. Concluirei co que nos depara o futuro se non se levan acabo inmediatamente cambios significativos a todos os niveis na nosa cultura co fin de contribuír á preservación do pouco que queda.

Un dos recursos simples máis importantes da natureza é a súa voz -ou paisaxe sonora natural-. O término paisaxe sonora fai referencia a calquera ambiente acústico, xa sexa natural, urbano, ou rural, que estea formado por tres compoñentes: (1) a biofonía -sons biolóxicos non humanos que se producen nun ambiente dado-, (2) a geofonía -sons nin humanos nin biolóxicos, como o efecto do vento, a auga, ou o clima-, e (3) a antrofonía -o ruído que produce o ser humano por calquera medio-. No seu estado puro, onde non existe ningún ruído producido polo home, as paisaxes sonoras naturais son sinfonías gloriosas. Con todo, a desaparición destes habitats xunto ao aumento do clamor humano provocou situacións nas que a comunicación non humana necesaria para a supervivencia das especies a todos os niveis está en vias de extinción. Ao mesmo tempo, négaselle ao ser humano unha experiencia da natureza salvaxe esencial para a interacción cos seus semellantes e coa súa contorna orgánicamente resoante. Ademais, debido ao case sempre indeseable ruído, os seres humanos perden con frecuencia a capacidade de comunicarse, ata entre eles, por medio do son. Os efectos sobre as paisaxes políticas, económicos e sociais da nosa cultura foron e continúan a ser relevantes.

En Nature & Madness (Sierra Club Books, 1982), un dos primeiros libros nos que se abordan as dimensións humanas da ecoloxía, o Dr. Paul Shepard, nos seus últimos anos, describe como certos síntomas de comportamento humano patolóxico propios da cultura occidental están directamente relacionadas coa perda do hábitat salvaxe e da nosa conexión coa natureza. Canto máis nos afastamos do mundo natural, afirma, máis patólóxicos somos como cultura. Comprendeu con rapidez que as voces dos animais eran a nosa fiestra á natureza salvaxe porque se trata de texturas acústicas fundamentais para a nosa linguaxe, para as nosas cancións e para as nosas danzas. Shepard lamenta tanto a indiferenza cara ás paisaxes sonoras naturais, tan importantes para a nosa existencia, como a significativa perda das voces dos animais no transcurso do século XX.

O compositor e escritor canadiense R. Murray Schafer, o pai da palabra paisaxe sonora e do concepto ecoloxía acústica, escribiu un libro sobre este tema a finais dos anos 70 titulado Tuning of the World. Neste traballo, como nos posteriores, Schafer chama a atención sobre o feito de que o ruído que xera o home é un factor que contribúe á desaparición da paisaxe sonora natural e ao mesmo tempo é especialmente representativo dos modelos occidentais de poder. Canto máis fortes son os sons que podemos producir, suponse que botamos de menos, dunha forma máis viril, aquilo que nos confire un sentido de valor ou identidade espiritual.

Schafer ve estes símbolos como un intento por someter e reemprazar as evidentes voces da natureza. Aquí existen organismos de todos os tamaños: o trono, o vento, follas tremendo nas pólas dos álamos, as ondas do oceano nunha tormenta, e, ata, a vibración da terra. Como James Watt, ex Secretario do Interior durante a lexislatura do presidente dos EE.UU. Ronald Reagan, observou en certa ocasión: «Para a maioría das persoas o ruído e o poder van da man». Esta era unha máxima que Watt predicou obsesivamente. Do mesmo xeito que Watt, nós aprendemos a encher o noso baleiro interior cun ruído constante a expensas daquelas voces que en realidade poderían influír nas nosas vidas de forma máis produtiva. Por exemplo, un domingo calquera a finais da primavera e principios do verán, a miña esposa, Katherine, e eu oímos o son dos coches de carreiras nunha pista situada a 18 millas (29 km) ao suroeste da nosa casa en Northern California. O ruído do motor non se despraza en liña recta. O son dos motores debe atravesar varias formacións de outeiros costeras, vales, pantanos protexidos, e un parque estatal antes de chegar ata nós cunha intensidade cuantificable e preocupante. Así de poderoso é o ruído. Aínda non se fixo nada por mitigar o problema. Durante os dous últimos anos se concede un premio a quen instalase no interior dun coche o equipo de son máis potente. Segundo os xornais este sistema de audio producía un nivel de presión sonora de 174dB -aproximadamente un factor 2 máis alto que unha pistola magnum do calibre .357 disparada á beira do teu oido e un factor 7 máis alto que se permaneceses na pista de aterrizaje a 10 metros dun Boeing 747 en pleno despegue a máxima potencia- e todo isto dentro dun automóbil.

Históricamente, dende o meu punto de vista, e máis aló do mandato bíblico, orixinalmente en arameo, de dominade e poboade a terra, a aceleración exponencial deste proceso comezou a principios do século XVII cando a filosofía económica e política europea destruiu por completo o valor estético da natureza. Por exemplo, René Descartes aborrecía o mundo natural e parecía terlle un medo considerable. Logo de elevar aos seres humanos á omnipotencia racional, afirmou que os animais, exceptuando ao ser humano, non sentían dor, e carecían de pensamento racional e de vida espiritual. Alén da Canle da Mancha, un dos nosos heroes culturais, Sir Francis Bacon, declararou no 1620: «Debemos torturar á nai natureza ata que solte todos os seus segredos». Esta máxima mecanicista moderna, que levamos ata o extremo, é a responsable do deterioro da atención coidadosa co mundo natural. A Revolución Industrial caracterizouse polo poder sobre a natureza co resultado do control sobre os seus recursos. No século XIX, ata o escritor estadounidense Thoreau -o autor de Walden, escribiu, «Eu adoro a natureza non menos que a Deus»- e pouco despois, no mesmo capítulo, escribe: «A natureza é difícil de conquistar, pero debe ser conquistada».

En 1989, con ocasión da caida do muro de Berlin, o presuntuoso mundo corporativo superaba definitivamente os límites da cordura. Atendendo á mitoloxía histórica occidental, vendéusenos a idea de que a liberdade, polo menos de forma simbólica, fora alcanzada. «Frieheidt», en realidade. Con todo, non foi o Comunismo o que sucumbiu. O comunismo xa estaba agonizando cando se instaurou. Foi o capitalismo tal e como o coñecemos -unha forma de Democracia económica percibida como un pacto ética e moralmente superior- o que pereceu no mesmo instante en que o muro foi derribado. O Comunismo foi esencial para dar forma ao capitalismo do século XX que aceptamos inxenuamente porque, se nos deu a entender, que non había maior inimigo que nos definise. Evidentemente, non existía ningún lugar na natureza no que poidiesemos atopar maior confort que no capitalismo. Polo tanto, a forma de capitalismo democrático coa que creceu a miña xeración foi, dende a caida do muro, reemplazada por unha versión totalmente amoral chamada Plutocracia -unha violenta forma de imperialismo económico sen outro fin que o exercicio do poder pola riqueza-. Este principio económico en curso que agora sufrimos todos nos incapacita ata uns límites que aínda non alcanzamos a comprender. E o que é aínda máis importante, crea un clima de ataque contra os recursos do mundo natural, e, en particular contra as paisaxes sonoras naturais, que foi e continúa sendo profundamente engañoso.

O feito de que o ruído do ser humano repercute no mundo natural non se podería expresar de mellor modo do que o fai un artigo publicado fai algúns anos no perídico Os Angeles Estafes. Este artigo explicaba como se decubrió que a voz da estrela de Rock Tina Turner era un dos medios máis eficaces para espantar ás aves das pistas de aterrizaje do aeroporto de Gloucestershire en Inglaterra. O persoal do aeroporto utilizara anteriromente grabaciones de cantos de perigo emitidos polas propias aves con excaso éxito. Con todo, cando reproduciron as grabaciones da afamada cantante de rock contemplaron inmediatamente un drástico efecto. O oficial xefe do corpo de bombeiros do aeroporto Ron Johnson explicou: «… os paxaros realmente odian a Tina Turner.? O aeroporto de Inglaterra occidental, úsase principalmente para aviónes comerciais, helicópteros e avións privados, e está moi preto da residencia da famila real Británica.

A través do meu campo de estudo, descubrín que en contornas naturais nos que non intervén o son producido polos humanos os animais vocalizan entre si exactamente como o fan os instrumentos nunha orquesta. Especialmente en terra firme esta delicada estrutura acústica está case tan ben definida como o están as notas sobre unha partitura cando a examinamos gráficamente en forma do que ás veces chamamos «voice prints». Por exemplo, en hábitats sans, certos insectos ocupan unha zona acústica do ancho de banda, mentres que as aves, os mamíferos, e os anfibios ocupan outras aínda libres e onde non existe competencia polo espazo acústico. Este sistema ten evolucionado deste xeito para que cada voz poida escoitarse con claridade e para que cada especie poida perpetuarse a través da súa iteración do mesmo xeito que o fai nos demais aspectos da súa existencia. Un proceso similar prodúcese nas contornas mariñas. A Biofonía é un instrumento imprescindible para medir a saúde dun hábitat. Pero ofrécenos tamén información valiosa sobre a súa idade, o seu nivel de estres, e pode fornecernos abundantes e interesantes datos tales como porque e de que modo aprenderon a bailar e cantar tanto os seres humanos como os non-humanos. Pero este milagroso concerto da natureza está actualmente baixo a seria ameaza dunha completa aniquilación. Non só imos cara a unha primavera silenciosa, senón tamén cara a un verán, outono e inverno silenciosos.

Esta fraxil trama sonora que describín de forma tan simple está sendo destruída por tres factores: un é a incrible cantidade de ruído que nós, os seres humanos, producimos. O segundo, o nosa uso abusivo, e en absoluto minimizado, dos preciados recursos naturais ata incentibado polos tratados GATT e TLC. E para rematar, parece que nos consome a ilimitada necesidade de conquistar o mundo natural máis que a de atopar unha via para convivir en consoancia con el.

Mencionei antes que na actualidade tardaba case dúas mil horas en obter unha hora de paisaxe sonora natural pura. Comparade isto co feito de que fronte ao 45% dos tranquilos bosques de Norte América que aínda existían en 1968 agora, 38 anos despois, só queda un 2%. Por favor, anotade o feito de que a maior parte da diferenza nestas porcentaxes produciuse na última década, dende a caida do muro de Berlín. Mentres este fenómeno non é tan evidente en Europa onde os habitats xa se puxeron en perigo fai tempo, esta sobrecolledora situación, combinada co ruído das motoserras, os sopradores de follas, as motos de neve, os todoterrenos, os Quads, as bicicletas de trial, as motos de auga e os profundos motores que impulsan embarcacións cada vez máis rápidas por inmaculados lagos, creou un espazo para a traxedia. Daquela polo menos os países excesivamente industrializados do mundo, e Norte America, en particular, están desexando tomar a dianteira e levar a cabo un rápido cambio sobre a política de uso destes xoguetes e sobre os seus perigosos efectos.

Só recentemente saíron á luz evidencias do dano que producen estes factores de ruído. Co auxe do novo campo da bioacústica están surxindo estudos, grazas ás novas técnica de traballo de campo, que confirman a perda que algúns de nós, especialmente sensibles coa natureza, viñamos presentindo instintivamente dende fai tempo. Os seguintes exemplos ilustran este punto:

Algunhas clases de ranas e insectos vocalizan xuntos nun hábitat concreto co propósito de que ningún deles sobresaia individualmente. Este coro crea unha interpretación sonora expansiva que os protexe impedindo que os depredadores localicen o lugar conreto do que emana o son. As vocalizacións das ranas en sincronía xorden de tantos lugares simultaneamente que parecen provir de todas partes. Con todo, cando estes patróns coherentes son debastados polo son dun avión a reacción que voa dentro do area da lagoa, a biofonía especial das ranas descomponse. Nun intento por restablecer o ritmo unificado e o son coral cada unha das ranas asómase brindando a depredadores como coyotes ou mouchos a oportunidade perfecta de conseguir comida. Mentres gravaba na primavera aos curiosos sapos de espuela dos llanos (Spea intermontanus) na beira norte do lago Mono nas Eastern Sierras, a poucos kilometros do parque nacional de Yosemite, ocorreu algo similar. Logo de desaparecer o son do avión militar a reacción, pasaron corenta e cinco minutos antes de que os sapos conseguisen restablecer o seu coro defensivo. Baixo a luz vespertina observamos como dous coyotes e un fenomenal moucho con cornos se alimentában na beira da lagoa. Debido ao xeito especial no que gravamos e medimos o son, descubrimos que o son relativamente intenso producido por un avión a reacción de baixo voo pode causar cambios na biofonía provocando que certas criaturas perdan a protección vital que son os seus coros.

Unha vez mentres investigaba a acústica da cuenca Amazónica, un reactor de varios motores pasou a escasa altura sobre a selva interrompendo o canto de aves e insectos ao amencer xusto onde estabamos gravando. Cando regresamos ao noso laboratorio e revisamos o efecto do ruído do reactor sobre a paisaxe sonora natural, descubrimos que a interrupción causada polo reactor provocou que moitas criaturas parasen as súas vocalizaciones mentres outras modificaban os seus motivos de forma significativa. A ruptura momentánea da integridad da biofonía causada polo reactor provocou que moitas criaturas se convertesen en vítima de depredadores oportunistas como halcóns ou mamíferos da zona. Sen dúbida, o seu comportamento modificouse perceptiblemente.

Debido ao ruído que propagan ao seu redor os botes que viaxan pola Bahía Glaciar no parque nacional do sueste de Alaska, observouse que as baleas xorobadas foxen e se escónden detras de pequenos montículos de terra ou de grandes formacións de xeo que se desprenden dos glaciares, aparentemente nun esforzo por se situar en zonas de «sombra» máis silenciosas. Na bahía onde abundaban as baleas, nos últimos anos, vense cada vez menos. Xunto a outros factores como o modo especial no que certo ruído dos barcos é amplificado polo contorno xeográfico especial da bahía, algúns biólogos cren que o ruído producido polo ser humano é un ingrediente que contribúe de forma importante neste descenso.

Pradera Lincoln, a algúns quilómetros ao leste de Yuba Pass á altura do cume de Sierra Nevada a 3 horas e media en coche de San Francisco, existía un hábitat virxe repleto de gran variedade de aves de primavera, insectos e anfibios. Alí gravei a finais da primavera de 1988. Un ano logo da nosa primeira gravación, o bosque que rodea Lincoln Meadow foi tallado de forma selectiva aparentando aos ollos da xente saúde e vigor e eliminando calquera evidencia de destrución que se percibiría se ficase un descampado. Con todo, o arroio que corría pola pradera alpina quedoú enturbiado trala desforestación e as troitas deixaron de esconderse nas fosas craras que había aos lados do torrente. A perda da biofonía, aínda resoante e palpable 18 anos despois, é máis evidente que todos os falsos indicios visuales. Non hai densidad de aves. Non hai insectos. Só en ocasións aparece un tipo de rá de primavera.

A introdución de ruído en paisaxes sonoras naturais aumenta o valor da perda porque o ruído diminúe a experiencia humana da natureza. O comportamento das especies modifícase como resultado directo do incremento do estres. Tendo en mente que as especies humanas e non humanas responden de forma diferente a tipos, volume, ou combinacións de ruídos mecánicos, empezamos a comprender que moitos destes sons son perxudiciales para ambos mundos aínda que as vítimas poden non parecer conscientes do efecto ou descoñecen como deben reaccionar. Un experimento que se realizou con humanos en Francia invitaba a varios suxeitos a que durmisen no laboratorio. Logo de sucesivas noites de silencio, os participantes eran sometidos ás grabacións do ruído producido polo tráfico durante 15 noites mentres durmían. Os suxeitos durmidos eran conectados a aparellos que se usan para medir o estres. «Pulsación cardiaca, amplitud da pulsación no dedo, e a velocidade da onda do pulso, medíronse durante toda a noite, e cada un dos participantes cubriú un cuestionario ao espertar». Entre dous e sete noites máis tarde, os suxeitos afirmaban que o ruído xa non lles molestaba (os suxeitos habituáronse a el). Con todo, os efectos do estres -ritmo cardiaco, etc. «medidos a noite número quince eran idénticos aos que se tiñan rexistrados ao principio» (Science News, 121, June 5, 1982. 380).

En 2001, Scott Creel, un biólogo da Montana State University situada en Bozeman publicou, en colaboración cun grupo de colegas, un estudo que relacionaba os niveis de estrés da enzima glucocorticoide en alces e lobos coa proximidade das motos de neve e o ruído que estas xeraban nas poboacións salvaxes de Yellowstone e Voyageurs Parks. No caso dos lobos do parque nacional de Yellowstone (Wyoming) comprobaron que durante unha temporadaen na que o tráfico de motos de neve aumentou un 25 % os niveis de estrés das enzimas incrementáronse un 28 %. Pola contra, no parque de Voyageurs (Michigan), o descenso dun 37 % no tráfico de motos de neve entre 1998 e 2000 correspondeuse con ese mesmo descenso nos niveis de estrés das enzimas. Estas cifras son equiparables para álcelos.

Existen moitas razóns importantes para reconsiderar as paisaxes sonoras naturais inalterados como un recurso valioso. En primeiro lugar, está abofé que as paisaxes sonoras naturais non se poden reemplazar tal e como o demostra a perda de case un 40 % das biofonías de Norteamérica que fun catalogando na miña biblioteca ao longo de 38 anos. Teño moi claro que estes son habitats que ninguén poderá volver escoitar. foron silenciados para sempre, extinguidos por completo, ou modificados drásticamente.

Non entanto aínda hai esperanza. Por fin empezamos a comprender que as paisaxes sonoras naturais virxes son reservas e recursos vitais para o noso goce, coñecemento, e comprensión da natureza salvaxe como o son nosa propia historia e cultura. Sen estes vínculos, unha peza fundamental do entramado da vida vese tristemente prexudicado. Esta é a razón pola que a Administración de Parques Nacionais dos Estados Unidos (Ou. S. National Park Service) implantou un forte modelo, administrativo e educativo, co fin de protexer as paisaxes sonoras naturais como un valioso recurso. A paisaxe sonora nos parques dos Estados Unidos considérase na actualidade como un elemento de gran valor que merece a pena conservarse tanto para os visitantes como para os animais. A reacción dos visitantes ao ruído en parques nacionais convenceu á administración que escoitar e considerar as paisaxes sonoras de forma coidadosa era tan importante para o noso benestar e para a nosa saúde como a preservación da pureza da auga, a non polución do aire ou a non contaminación da terra. De feito, ata o momento desta conferencia (2001), a presenza das motos de neve no parque de Yellowstone reduciuse progresivamente, aínda que esta intelixente política foi contrarestada dende entón pola Administración Bush. Os avións turísticos que sobrevoaban o Parque Nacional das Montañas Rocosas desviáronse. Sobre o Gran Canón foron restrinxidos drásticamente aínda que, tendo en conta o pensamento político vixente nos Estados Unidos, teño certos receos respecto de como se levará á práctica esta política. Con todo, se a Administración de Parques Nacionais (NPS) triunfa no seu empeño de convencer aos visitantes da importancia deste modelo libre de ruídos, indudablemente a idea estenderase e percorreriamos unha boa parte do camiño cara ao noso obxectivo dunha xestión receptiva da natureza salvaxe.

Como Paul Shepard di ó final de Nature & Madness; «Os adultos expostos á música equivocada, privados do seu propio potencial, non son os mellores conselleiros. O problema pode ser máis difícil de comprender que de solucionar. Debaixo da apriencia de civilización […] habita en nós unha persoa que coñece os beneficios de nacer nunha contorna agradable, a necesidade dun ambiente non-humano rico, actuando como seres animais, a disciplina da historia natural […] as artes expresivas de recibir alimento como un agasallo espiritual máis que como un produto. Hai unha personalidade secreta intacta dentro de cada un […] sensible aos momentos acertados da nosa vida. A sociedade moderna asimílaos todos e os pervirte: o noso profundo amor polos animais proxectouse nas mascotas, os zoos, a decoración e o espectáculo; a nosa procura da totalidade poética foi condicionada polo modelo da máquina en lugar de polo modelo do corpo: o momento do idealismo pueril foi desviado cara ao nacionalismo ou cara a unha relixión exterior eterea en lugar de cara a unha cosmoloxía ecosófica […] a tarefa non está en empezar por recobrar o asunto da reconciliación coa terra en toda a súa sutileza metafísica, senón en algo moito máis simple e directo que nos devolva a saúde metafísica.

Ao final -antes de que morran os ecos dos bosques- poida que desexemos escoitar atentamente as paisaxes naturais que aínda existen. Cando o fagámos descubriremos que non estamos illados, senón que somos unha parte esencial dun fraxil espazo biolóxico. ¿Cantos escoitamos a mensaxe do Xardín do Eden a tempo? O rumor de cada folla e de cada criatura nos implora que protexamos o orígen natural das nosas vidas, o cal, en efecto, pode alvergar secretos de amor para todos os seres vivientes, especialmente para a nosa propia humanidade. Esta música divina está desaparecendo a gran velocidade; achégase o momento en que quizá teñamos que testificar mentres os espíritos dos animais regresan para unha caza final.

Bibliografía

Berendt, Joachim-Ernst, The Third Ear, Owl Books, Henry Holt & Co., 1992.

Carson, Rachael, Silent Spring, Houghton Mifflin Co., 1962

Krause, B. L., Notes from the Wild, Ellipsis Arts, 1996 (with CD).

Krause, B. L., Into a Wild Sanctuary, Heyday Books, 1998

Lyon, Thomas, Noise and the Sacred, Utah Wilderness Association Review, May/June 1995.

Mathieu, W. A., The Listening Book: Discovering Your Own Music. Shambala Press, 1991

Sarno, Louis, The Extraordinary Music of the Babenzélé Pygmies, (book & CD), Ellipsis Arts, 1996.

Schafer, R. Murray, Tuning of the World, (in the United States under the title: Soundscape), Destiny Books 1977

Schafer, R. Murray, Voices of Tyranny: Temples of Silence, Arcana Editions, 1993
Schafer, R. Murray, The Book of Noise, Arcana Editions, 1998

Shepard, Paul, The Others: How Animals Made Us Human. Island Press, 1996

Shepard, Paul, Nature & Madness, Sierra Club Books, 1982

Turner, Jack, The Abstract Wild. Univ. of Arizona Press, 1996.